Гүзээлзгэнэ агаарт ургана

-Гүзээлзгэнэ гэхээр их сонин сонсогдож байна л даа. Тэр аж ахуйнхаа тухай бидэнд танилцуулахгүй юу?

-Тэнд Монгол, Болгар, Украин, Эстони гээд 13 орны 60 гаруй оюутан ажиллангаа суралцаж байлаа. Би зургаан сар гүзээлзгэний аж ахуйд ажилласан. Энэ бол улирлын чанартай үйлдвэрлэл. Хавар гуравдугаар сараас тариалалт эхэлж, арваннэгдүгээр сар хүртэл хураадаг юм билээ. Хэрэв дулаан хүлэмжтэй бол өвлийн турш ч жимс авна. Бид танхимд сууж хичээллээгүй. Дандаа дадлагын талбайд ажиллангаа суралцаж байлаа. Мэргэжлийн чиглэлийнх учир арай их юм мэдээд авчихъя гээд байнга л асууна. Тэр бүрийд аж ахуйн эзэн, хэн таарсан нь тайлбарлаад өгөх жишээтэй. Сургалт яг газар дээрээ явдаг тул илүү үр өгөөжтэй байсан л даа. Харин ХАА-н биш, эдийн засгийн ч юм уу чиглэлээр суралцаж буй оюутнууд бидэн шиг хэл ам сугалчих гээд байхгүй. Тэдний хувьд ажлаа хийчихээд л цалингаа авахыг чухалчилдаг шиг санагдсан.

-Цалин хэр байсан бэ?

-Хийснээрээ бодуулна. Бид талбайд болон хүлэмжинд ажиллахдаа урдаа тэрэг түрээд л явна шүү дээ. Тэргэн дээр дотроо 12 тасалгаатай том хайрцаг байдаг. Тэр бүрийг дүүргээд, өөрөөр хэлбэл, нэг хайрцаг жимс түүгээд нэг паундын хөлс авдаг байлаа. Гэтэл дэлгүүрүүд цааш нь зарахдаа хайрцагт буй 12 тасалгааны зөвхөн нэгийг гэхэд л нэг паундаас илүү үнээр зардаг.

-Нэг өдөрт хэдэн хайрцаг дүүргэдэг гэж?

-Ургацын гарц, түүж буй хүний зүтгэлээс шалтгаална. Өдөрт 40 гаруй хайрцаг түүчихнэ л дээ. 40 паундын цалин гэсэн үг.

-Гүзээлзгэнийг гараар түүх үү. Эсвэл машинаар хураачихдаг юм уу?

-Мэдээж гараар түүлгүй яахав. Ер нь ихэнх жимсийг гараар хураадаг шүү дээ. Маш их ажиллагаатай. Жимс нэг бүрийг тасдаж авна. Түүнээс атгаад л самардаад байж болохгүй. Угаасаа “Намайг үүгээр л тасдаарай” гэсэн шиг жимснээс дээхнэ, см орчим газарт булцруу байдаг юм. Тэр булцруунаас бариад ялимгүй дарахад л гүйцээ. Түүнээс өөр газраар тасдана гэвэл бүтэхгүй шүү.

-Цагийн хуваарь ямар байх вэ?

-Өглөө зургаан цагт босно. Цайгаа уугаад ажилдаа гарна. Англи улсад ажлын найман цагаа ягштал барьж ажилладаг. Хэрэв тухайн хүн хүсвэл илүү цаг ажиллаж болно л доо. Тэгвэл орой таван цагаас хойш ажил өгнө. Үнэлгээ нь ч арай өөр байх жишээтэй.

-Ингэхэд, гүзээлзгэнийг яаж тарьж ургуулдаг юм бол?

-Үнэхээр гайхалтай. Эхлээд талбайгаа бэлдэж, хөрсөө боловсруулна биз дээ. Боловсруулсан хөрсөө гялгар уутаар битүү хулдчихна. Тэгээд өнөөх гялгар уутыг цоолж байгаад л тодорхой зайнд гүзээлзгэний суулгацаа тарьдаг. Суулгац нь хөлдүү ирдэг шүү.

-Тийм үү, үхчихдэггүй юм байх даа?

-Өөрийнх нь хадгалах горим л тэр байх. Суулгац багцаагаар 15 см орчим өндөртэй. Гадна талбайд, эсвэл хүлэмжинд, хаана ч тарьсан хөрсөө гялгар уутаар бүрдэг юм.

-Яагаад тэр юм бол?

-Хөрсний чийгийг ууршуулахгүй гэж тэр. Бас зэрлэг ургуулахгүйн тулд тэр гэнэ. Гүзээлзгэний суулгац тариалах хамар хооронд битүү солоом дэвсчихдэг. Хамрыг дагасан нарийн хуванцар хоолой явуулж, түүгээрээ усалдаг юм билээ. Бүх ажиллагаа нь нарийн тооцоотой. Ямар даралтаар, хэдий хугацаанд яаж услах вэ гээд бүгд тодорхой. Ухаан нь, өнөөх гуурсан хоолойгоор ус шахахаас гадна хэрэв хөрсөнд бордоо дутаж байна гэвэл бордоотой ус явуулах жишээтэй. Тиймдээ ч суулгац хурдан хугацаанд үр жимсээ өгдөг байх.

-Хурдандаа чухам хэд хоног гэж?

-45 хоногт ургацаа өгнө дөө. Нэг суулгац жимсээ өгснөөс хойш хоёр долоо хоног өдөр бүр “саалгана”. Тэгээд л дахиад шинэ суулгац авчирна. Суулгацыг тариалсан даруйдаа байнга ажиглана. Хэрэв ургах найдлагагүй гэж үзвэл тэр доор нь солино. Гэхдээ түүнийг тордох, арчлах нь шинжлэх ухааны үндэстэй учир эрсдэл байхгүй гэж хэлж болно.

-Нэг бутнаас олон жимс гарах уу?

-Маш олон цэцэг гардаг. Цэцэг бүрээс жимс ургана гэсэн үг. Чухамхүү цэцгэнд тоос хүртээх зорилгоор ийм төрлийн аж ахуй бүр дэргэдээ зөгий үржүүлдэг гэсэн. Миний ажиллаж байсан аж ахуй ч ялгаагүй, хаа сайгүй зөгий нисч л байдаг байв. Гэхдээ тэр зөгий хүнд халгүй, бал цуглуулахгүй, зөвхөн гүзээлзгэний цэцэгт тоос хүртээх зорилготой.

-Нэг бутнаас хоёр долоо хоногийн турш жимс авдаг гэлээ. Өдөр бүр түүгээд байхад хэдхэн хоноод л жимс нь дуусчихмаар юм?

-Гүзээлзгэнэ түргэн болцтой. Өнөөдөр цагаан цэцэг гарсан байна. Маргааш жимслээд, удалгүй боловсорч гүйцнэ. Тухайлбал, би өглөө талбайд ороод, болсныг нь түүгээд урагшилна биз дээ. “За ард улаан жимс үлдчихсэн байх вий дээ” гээд эргээд харахад байж л байна. Би муу түүсэндээ биш, намайг түүж байхад ногоон байсан гүзээлзгэнэ цаашлаад хэсэгхэн болохын зуур л болц нь гүйцээд улаачихсан байгаа нь тэр. Өнөөдөр түүсэн талбайдаа маргааш очоод дахиад л бүгдийг эхнээс нь эхэлнэ шүү дээ. Тэнд, хамгийн сонирхолтой нь агаарт жимс ургуулдаг юм билээ.

-Агаарт гэнэ ээ?

-Яг тийм. Хүлэмж нь газрын болон дүүжин хөрстэй. Газраар тарих нь ойлгомжтой. Мөн л гадаа талбайд тарьсан шиг хөрсийг бэлтгэнэ. Харин дүүжин хөрсөнд тарих нь өвөрмөц. Агаарт газраас их орон зай байна л даа. Тэр хэрээр илүү их ургац авах нөхцөл бүрдэнэ. Санаа гэхэд нарийн төмөр хоолойгоор суурь зангидсан, түүний дээр тэвш суурилуулсан байгаа юм. Мэдээж, тэвшинд хөрсөө бэлтгээд суулгацаа тарина. Дээгүүр нь услалтын систем угсарч, түүгээрээ дуслын усалгаа хийнэ. Мөн агаарыг тоосруулж усална. Ёстой янзын юм билээ.

-Тэгээд агаарт ургасан гүзээлзгэнийг яаж хураах болж байна?

-Хөрс нь эргэнэ. Яг л Хүүхдийн паркийн “Алсыг харагч” тоглоом шиг бүтэцтэй. Товч дарлаа, өнөөх дугуйрсан төхөөрөмж эргэлдээд л тэвшийг хүний гар хүрэхээр доор аваад ирнэ. Түүлээ, дахиад товч дарангуут мөн л эргээд саяын түүсэн тэвш дээрээ гарч, өөр нэг шинэ тасалгаа бууж ирэх жишээтэй. Тэндэхийн орчин дэндүү цэвэрхэн. Хүлэмжийн талбайг бетондсон. Ямар ч тоос шороо босохгүй, дундуур нь өнөөх л тэргээ түрээд явна шүү дээ.

-Манай ойд ургадаг зэрлэг гүзээлзгэнээс ялгаатай юу?

-Хэмжээ нь харьцангуй том. Зарим нь их томорно шүү. Гүзээлзгэнэ маш олон төрлийн сорттой. Нэг талбайгаас түүхэд олон янзын стандарт мөрдөнө. Дэлгүүр бүр өөрийн стандарт хэмжээгээ өгчихдөг. Бид ийм жинтэй, ийм хэмжээтэй жимс авна шүү гээд. Түүнийг л ялгаж бэлтгэнэ. Яахав, талбайг цэвэрлэх гэж түүнэ. Тэгвэл том, жижгээр нь ялгахгүй, захаас нь ороод л болсныг нь түүгээд байна. Хэт том болцтой жимсийг хүн идэхэд хэцүү байдаг юм байна л даа. Түүнийг дэлгүүр авахгүй. Харин няцлаад, шүүс үйлдвэрлэдэг юм билээ.

-Үнэхээр стандартын дагуу түүж байгаа гэдгийг яаж хянах болж байна. Тэр олон хүн хэн нь ямар түүснийг хэрхэн мэдэх вэ. Би жишээ нь цалингаа яаж бодуулах бол?

-Хүн бүр өөрийн нэр дээр дугаартай. Би хайрцгаа дүүргэлээ. Дотор нь тэр дугаараа хийчихнэ. Ангилан ялгах дамжлага дээр очоод миний хэдэн хайрцаг жимс түүсэн нь тодорхой болно. Стандартыг хангаж чадсан эсэхийг хянахад ч бас тустай. Цаашилбал, цалин олгоход хүртэл хэрэг болдог юм.

-Хэрэв би стандартын дагуу түүгээгүй бол яах вэ?

-Мөнгөгүй л хоцорно. Өчнөөн ажиллаад хөдөлмөрөө дэмий үрэхийг хэн ч хүсэхгүй шүү дээ. Би газраас ширхэг ширхэгээр нь мөнгө түүж байна л гэсэн үг. Тиймээс жимсээ эвдэж хагалалгүй болгоомжтой, цэвэрхэн түүхийг хичээнэ.

-Ангилан ялгах дамжлага гэсэн үү?

-Тийм. Дэлгүүр рүү ачуулахын өмнөх, хамгийн сүүлчийн дамжлага. Гартаа бээлийтэй, малгай өмссөн, битүү хувцастайгаар маш цэвэрхэн орчинд талбайгаас ирсэн гүзээлзгэнийг ялгана. Би дандаа талбайд ажиллаад байхгүй. Энд ч бас ээлжлэн ажиллана. Ангилаад, үнийг нь тавьж хиллээд дэлгүүр рүү ачуулж байгаа юм.

-Гүзээлзгэнэ гэж сонсохоор амт нь мэдрэгдэх шиг болж байна. Түүж байх завсраа ганц нэгийг ам руугаа шидчихэж болно биз дээ?

-Нэг их идэх хүсэл төрөхгүй шүү. Хаа сайгүй л гүзээлзгэнэ байгаа хойно, бухимдсан үед харин ч “Гүзээлзгэнэ түүмээр…” гэж хэлмээр санагдана гээч. Тэр намхан бутнаас байнга бөхийж тонголзон гараараа жимс түүнэ гэдэг амаргүй. Нуруу бөөр өвдөхөөс эхлээд хэцүү л дээ. Гэвч тухайн үед бага залуу, оюутан байсан болохоор ажлын хүнд хэцүүг мэдрэлгүй зүтгэдэг байж дээ. Харин агаараас түүх нь арай л хялбар мэт санагддаг.

-Таны ажиллаж байсан аж ахуй хэр том талбайтай байв?

-Гүзээлзгэний талбай 20 орчим га бий. Фермерийн аж ахуй л даа. ХАА-н сургуулиуд, фермерүүдийн холбоо руу дадлагажих оюутан ажиллуулах захиалга өгч биднийг авдаг юм билээ. Солонгост үйлдвэрийн дарга байлаа.

-Таныг өөр ч олон аж ахуйд ажилласан гэж дуулсан л даа?

-Би гүзээлзгэний аж ахуйд зургаан сар ажиллаж суралцаад дараа нь хэлний дамжаанд орж тэндээ үлдсэн юм. Тэгэхдээ алимны аж ахуйд ажиллаж байлаа. Бүтэн жил болсон байх. Тахианы аж ахуйд ч ажиллаж байсан.

-Алимны аж ахуйн талаараа дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?

-Гүзээлзгэний аж ахуйгаас өөр л дөө. Жимс нь модноос ургана. Бас л олон сорт байдаг юм билээ. Хоол хийдэг алим гэж байдаг. Маш том, гурван кг татахаар тийм том ургадаг алим байгаа юм. Чихэрлэг, шүүслэг, гашуун амттай гээд янз бүр. Жүүс үйлдвэрлэдэг алим ч бий. Эмээ нар голдуу хураана. Бас л гараар.

–Тэр өндөр модноос настай хүмүүс жимс авах гэж хэцүү л байдаг байх даа?

-Алимны мод намхан л даа. Тиймээс ямар ч төвөг байхгүй. 1.6 метр өндөртэй гэсэн бол тайраад яг тэр хэмжээнд л байлгадаг. Нэг модноос хэдэн кг авах юм бэ, түүнийгээ л авна. Агрономич хүн харж яваад тайрах ёстой салаа мөчрийг зааж өгөөд л байх жишээтэй. Том талбайтай, техник ихтэй. Ажиллахад урамтай байсан. Монголдоо эргэж ирээд удаагүй Солонгост гэрээгээр ажиллахаар явсан. Гахайн аж ахуйд ажлаа эхэлсэн дээ. Богинохон хугацаанд үхрийн аж ахуйд ч байлаа. Би яг ХАА, тэр дундаа фермерийн аж ахуйн чиглэлээр найман жилийн турш газар дээр нь суралцсан байх юм. Их ч юм мэдэж авсан.

-Англи, Солонгос хоёр улсад ажиллах аль нь хүнд байсан бэ?

-Англичууд хүнээр ажил хийлгэдэг. Гэхдээ эхлээд хүнээ хайрладаг. Хамгийн гол нь чи эрүүл байх ёстой гэдэг юм билээ. Солонгос бол тийм биш. Ажил хий л гээд байна. Гэхдээ би өмнө нь Англид багагүй хугацаанд ажиллаж туршлага суучихсан байсан тул Солонгост ажиллахад тийм төвөгтэй байгаагүй. Би тэнд дөрвөн жил болсон. Үйлдвэрийн дарга болтлоо дэвшлээ. Үйлдвэрийн эзний итгэлийг алдаагүй гэж боддог. Ер нь монголчууд бид авъяастай гэдэг шүү дээ. Ажлыг хурдан сурна. Дээр нь “монгол ухаан” гэж асар том шинжлэх ухаан байна. Би 180 орчим төллөгчтэй гахайн аж ахуйг 420 төллөгчтэй болтол нь томруулж чадсан. Сард 180-260 орчим төл авдаг байсан. Би очоод сард 450 орчим төл авдаг болгож өргөжүүлсэн. Бид тооройг эхээс гарсны зургаан сарын дараа 120кг татуулдаг байсан. Үйлдвэртээ дандаа л нутаг нэгтнүүдээ авч ажиллуулж байлаа. Таван хүн цалинжуулж ажиллуулснаас юм хийдэг, зүтгэлтэй гурван хүн ажиллуулаад, тэдэнд таван хүний цалин өгч байвал хаа хаанаа хэрэгтэй биз дээ. Тэгж л бодож, хүний нутагт элэг нэгт монголчууддаа тус болох санаатай зүтгэж байсан даа.

-Солонгосын гахайн аж ахуй гэж мундаг юм байна биз?

-Сүрхий шүү. Гахайн аж ахуй, үхрийнх ч ялгаагүй, хамгийн гол нь тэжээлээр хэрхэн хангах вэ, хаягдлаа хэрхэн зайлуулах вэ гэсэн хоёр асуулттай байнга тулгардаг. Тэнд аж ахуйгаас гарсан хаягдлын өтгөнийг ялгаад үртэс, эсвэл цагаан будааны хальстай хольж овоолоод, түүнийгээ хучин наранд халааж хөгцрүүлээд, дараа нь газар тариаланд бордоо болгон ашиглаж байна. Харин шингэнийг нь 96 хувьтай цэвэрлэж байгаа юм. Анзаараггүй хүн амсаад үзэхэд гахайн бохир байсан ус гэж мэддэггүй юм даа. Ялимгүй шар туяатай болохоос тув тунгалаг. Манайд одоогоор энэ талд толгой өвдөх юм алга байна. Газар нутаг ихтэйдээ ч болдог уу. Гэхдээ тун удахгүй гахай, үхрийн аж ахуй эрхлэгчид маань хаягдлаа яах вэ гэсэн асуулттай тулгарах нь дамжиггүй. Тэр цагт хэрхэхээ одооноос төлөвлөж, бодож байвал сайн сан.