Бид хамтдаа ойгоо аварч чадна

Бид байгалийг үнэндээ үр хойч үеэсээ зээлж авсан юм. Тэр дундаа цэвэр ус, ургамал ногоо, ан амьтны амьдралын эх үүсвэр, амьдрах орчин болсон ой модоо ариг гамтай хэрэглэн энэ хэвээр нь хойч ирээдүйдээ уламжпан өвлүүлэх нь бидний үүрэг. Эрүүл, баялаг ой хөвч бүхий амар тайван орчинд амьдрахыг хэн бүхэн хүсч буй нь мэдээж. Харин Монгол орны ойн сан ялангуяа сүүлийн хориод жилд нэлээд хорогдож, түймэр, хортонд ихээр нэрвэгдэж, хууль бус мод бэлтгэл зэрэг хүний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр ихэд сүйдсэн. Энэ нь ойн салбар дахь боловсон хүчний чадавхи, мөн ойн хамгаалах, менежментийн үйл ажиллагаанд ард иргэдийн оролцоо дутагдсантай холбоотой юм.

Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад нутгийн иргэдэд түшиглэсэн ойн менежмент ой хамгаалах хамгийн тохиромжтой, шинэлэг арга болох нь харагдсан ба “хамтын оролцооны ой”, “хамтын эзэмшлийн ой”, “нийтийн ой” зэрэг олон нэрээр олон улс оронд амжилттай хэрэгжиж байна. Энэхүү менежмент нь ойн ойролцоо амьдардаг иргэдэд ойн санг гэрээгээр эзэмшүүлэн ой хамгаалах, нөхөн сэргээх, зүй зохистой ашиглах үйл явцад тэдний оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ. Хамгаалахын хажуугаар ойгоос нөөц баялаг ашиглаж, амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломж олгодог нь урт хугацаанд тогтвортой хэрэгжих үндэс болдог. Ийнхүү иргэдийн оролцоотойгоор ой хамгаалах арга улс орнуудын онцлогт тохирсон харилцан адилгүй хэлбэрээр хөгжиж байгаа ба Монголд ч мөн хэрэгжүүлэх боломж бий. Нэг баримт дурдвал, Европын нийт ойн сан 155 сая га, дээр нь мод бүхий бусад газар нутаг нь 21 сая га талбай эзэлдэг ба нэг хүнд 0.35 га ой ногддог. Харин Монголын хувьд энэ тоо 6.66 га ч хүн амын тоотой харьцуулбал зохистой менежменттэйгээр зөв арга техникээр ашиглавал нөөц хангалттай буй.

Бусад орны туршлагаас:

Непал

Непалд ойн асуудлыг төр дангаараа хариуцдаг байх үед ойн сан нь бараг сүйдэж байсан аж. Харин хамтын эзэмшлийн ойн менежментийн төсөл хөтөлбөрүүд 30 гаруй жил хэрэгжсэний дунд хууль эрх зүйн таатай орчин бүрдэж, бүх шатан дахь ойн салбарын мэргэжилтнүүд хамтын оролцооны арга барилд дадлагашин ойн салбар шинэ хэлбэрээр хөл дээрээ босчээ. Одоо тус улсад 17 мянга гаруй ойн нөхөрлөл ойн талбайн ихэнх хэсгийг хариуцаж, хамгаалж буй бөгөөд гайхалтай нь энэ хугацаанд тэдгээрийн ганц нь ч эзэмшлийн ойдоо зүй бус үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдол гараагүй байна. Учир нь ой эзэмших эрхийг хязгааргүй хугацаагаар өгсөн учир иргэд энэ бол миний ой, миний хүүхэд, үр ач нарын ой гэсэн өөриймсөг үзлээр хандаж, ойгоо хамгаалан зүй зохистой үйл ажиллагаа явуулж, амьжиргаагаа дээшлүүлжээ.

Шотланд

Шотландчууд 1980-аад оноос багахан хэмжээний газар нутаг эзэмшиж эхэлсэн бөгөөд одоо 200 гаруй иргэдийн бүлэг хэдэн мянган га ойн сан эзэмшиж, үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэд ойдоо амралт зугаалга, байгаль хамгаалал, үйлдвэрлэл, нөхөн сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах, нийгмийн оролцоог нэмэх зэрэг олон үйл ажиллагаа явуулж, чамлахааргүй амжилттай буй. 2003 онд Үндэсний ойн хөтөлбөр батлагдсанаар иргэд ойн сан эзэмших эрх зүйн үндэс тавигдсан. Ойн сан эзэмших иргэдийн бүлгүүд өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалж, шинэ бүлгүүдэд туслах, сургалт зохион байгуулах зорилгоор холбоо байгуулан ажиллаж байна.

Мексик

Хамтын эзэмшлийн ойн менежмент амжилттай хөгжиж байгаа орнуудын нэг. Хамтын эзэмшлийн ойн менежментийн санаачлага тэртээ1920 оноос эхэлсэн ч 1970-аад оноос эрчимтэй хөгжиж ирсний

дүнд иргэдийн нийгэм, эдийн засаг дахь оролцоо дээшилж, ойгоос хүртэх ашгийг ардчилсан зарчмаар тэгш хуваарилж, ой сэргээгдэж, ойн бүтээгдэхүүний тогтвортой үйлдвэрлэл нэлээд сайн хөгжжээ. Иргэдэд ойн санг нь баталгаатай, урт хугацаанд эзэмшүүлэх эрх зүйн үндэс сайн тавигдсан байна. Нутгийн иргэдэд түшиглэн ой хамгаалах арга Монголын хувьд Хамтын оролцооны ойн менежмент (ХООМ) нэртэйгээр хөгжиж байна. 2006 онд Монгол Улсын Засгийн газар НҮБ- ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагад хандан ойн зүй зохистой менежмент цогцлооход ард иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх хүчин чармайлтад дэмжлэг үзүүлэх хүсэлт тавьснаар 2007 оны хоёрдугаар сараас Нидерландын Вант Улсын санхүүжилтээр “Хамтын оролцооны ойн менежментийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл” Ойн газарт хэрэгжиж эхэлсэн юм. Төсөл нь Булган, Хөвсгөл, Хэнтий, Дархан- Уул аймаг дахь салбар нэгжүүдээрээ дамжуулан улсын хэмжээнд 12 загвар ойн нөхөрлөл сонгон авч, тэдгээрийг чадавхжуулах, ХООМ-ийн үе шат, алхмуудыг туршин хэрэгжүүлж, Монголын онцлогт тохирсон ХООМ- ийн загварыг бий болгохоор ажиллаж байна. Загвар нөхөрлөлүүд төдийгүй тэдэнд арга зүйн зөвлөгөө өгч, дэмжиж ажиллах орон нутгийн ойн мэргэжилтэн, холбогдох албан хаагчдыг чадавхижуулж, хууль эрх зүйн орчин тааламжтай орчин бүрдүүлэх үүднээс хууль журамд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, дүрэм журам шинээр боловсруулж батлуулах зэрэг ажлыг үндэсний болон орон нутгийн төвшинд хэрэгжүүлж байна. Саяхан төслийн дунд шатны үнэлгээний баг төсөл дээр хоёр долоо хоног ажиллав Уг багт Хамтын оролцооны ойн менежментийг Непалд 30 гаруй жил ихэд үр дүнтэй хэрэгжүүлж дэлхийд нэр хүндтэй болсон Дон Гилмор, НҮБ-ын ХХААБ-ын Ази номхон далайн улсуудын ойн асуудлыг хариуцсан дарга Патрик Дөрст, санхүүжүүлэгч талыг төлөөлж Бээжин дэх Голландын Элчин сайдын яамны ажилтан Харо Витарман, Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Доржцэдэн нар орж ажилласан юм. Үнэлгээний баг төсөл хэрэгжиж буй Хэнтий, Булган аймагт ойн нөхөрлөлийн үйл ажиллагаатай танилцаж орон нутгийн удирдлагуудтай уулзсан. Үнэлгээний баг БОАЖЯ-д үнэлэлт дүгнэлтээ тайлагнаж төслийн үйл ажиллагаа, аргачлал, үр дүнг сайшаан үнэлсэн байна. Анх 1990 оны сүүлээр Монголд ойн нөхөрлөл байгуулагдаж эхэлсэн ч сүүлийн жилүүдэд ялангуяа, 2007 онд Ойн тухай хууль шинэчлэгдэн батлагдсанаас хойш нөхөрлөлийн тоо хурдацтай нэмэгдэх болжээ. Нөхөрлөл байгуулах нэг гол шалтгаан нь ой мод ихээр сүйдэж, огтлогдсоноос болж булаг шанд ширгэн, усны төвшин багассантай холбоотой. Мөн зарим газар хулгайн мод даамжирч, ойр хавийн оршин суугчид нь түлээний модны нөөцгүй болох аюулд өртсөн байна. Нөхөрлөлүүд идэвхтэн байгаль хамгаалагч ажиллуулан, эзэмшлийн ойдоо эргүүл шалгалт хийх, түймрээс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх арга хэмжээ явуулах, сум орон нутагтай хамтарч ажиллах зэргээр байгаль орчноо хамгаалж үлдэхээс гадна өрхийн хэрэгцээндээ болон зах зээлд борлуулах зорилгоор тодорхой ойн нөөц баялгийг ашиглах боломжтой. Тухайлбал, унасан шатсан мод, гишүү зэргийг цуглуулан түлээний мод бэлтгэх, жимс жимсгэнэ, самар, ургамал түүж борлуулах зэргээр зөв менежмент явуулбал ойгоос хүртэх ашиг их.

Булган аймгийн Бугат сумын “Дундат-Өргөө” нөхөрлөлийн гишүүдтэй хийсэн ярилцлагаас:

“Манай сум Монголын хамгийн том хотуудын нэг Эрдэнэттэй хил залгаа оршдог тул хууль бус мод бэлтгэлд ихээр өртдөг. Гурав, дөрвөн жилийн өмнө чиргүүлтэй машин, портерууд өдөрт хэдэн арваараа ирж энэ хавиас мод бэлтгэдэг байсан. Өсч төрсөн нутгаа хүний гарт сүйтгэгдэхийг хараад элэг эмтрэх шиг болж байлаа. Булаг шанд ч ундрахаа больсон. Ингээд ганц ганцаараа тэмцээд дийлэхгүй гэдгийг ойлгоод 10 гаруй өрх нийлж ойн нөхөрлөл байгуулсан. Гишүүд ойдоо эргүүл хийж, хулгайн анчид болон мод огтлогчидтой тэмцэж, булаг шандаа хашсаны дүнд одоо манай нөхөрлөлийн ойд хууль бус мод бэлтгэл бүрэн зогссон, сүүлийн гурван жил ойн түймэр гараагүй. Бид ойгоосоо нөөц бэлтгэж борлуулан, цэвэр ашиг төдийлөн хүртээгүй ч уух ус, малаа бэлчээх газар, харж баясах дэлгэр сайхан хангайгаа авч үлдсэндээ баяртай байна. Энэ л бидний хүсэх зүйл шүү дээ” хэмээн урам зориг дүүрэн ярьцгааж байна. Тэд саяхан бусад загвар нөхөрлөлийн хамт Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын хүндэт өргөмжлөлөөр шагнуулсан юм.

Э.Оюундэлгэр