Эрдэнэчимэгийн АМАР: Орхон хонио дэлхийд таниулж, ноосоор нь хорвоогийн сайхан сэтгэлт бүх хүнийг гоёно

-Орхон үүлдрийн 300 хонь маллавал жилд 116 сая төгрөгийн орлоготой ажиллах боломжтой-

Японд хоёр ч дээд сургууль төгссөн, эрдэмтэн хоньчин болжээ. Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын II багийн нутаг, Чимэдийн худаг хэмээх газар хаваржиж буй ХААИС-ийн харьяа МАА-н Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан, ХАА-н шинжлэх ухааны доктор Эрдэнэчимэгийн Амар, эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан, докторант Бат-Очирын Гантөгс нарыг зорин очив. Э.Амар биднийг замаас тосохдоо хэдэн шуудай хивэг, мод банз энэ тэрхэн ачсан “Портер” машин унаж, цонхыг нь хагас онгойлгожээ. Бууж ирэн, мэнд мэдэн гар барихдаа “Мал ид төллөж байгаа учир бүтэн нойртой хонож чадахгүй л явна” гэж инээмсэглэнэ. Ноосон малгай өмсч, зузаан хүрэмний энгэр задгайлжээ. Сахлаа ч хусах завгүй нь илт. Бид доктор малчнаар замчлуулан хотонд нь ирэхдээ хашаалсан том талбайн цаад руу хонин сүрэг бэлчихийг анзаарав. Малын дулаан байр бололтой уртхан хоёр ч байшин, наана нь гэр байх аж. Дөрвөн ханатай, нүүдлийн гэмээр гэрт ороход баруун хаяанд шинэ төл шуугин угтав. Аргалийн хурга шиг зэгзгэр өндөр хөлтэй, тачирхан ноос үстэй, сүүл нь өвөрмөц урт, нарийхан аж. Хурга бүрийн чихэнд далбагар шар ээмэг зүүж, дээр нь тоо бичсэн харагдана. Хойморт дандаа МАА-н холбогдолтой зузаан, нимгэн ном хураасны наана жижиг бичгийн ширээн дээр зөөврийн компьютер, интернэтийн хүлээн авагч төхөөрөмж байлаа.

Энэ сууринг Норвегийн тусламжаар  2004 оны 6 сард байгуулжээ. Алсаас тог цахилгаан татаж, 350 хонины багтаамжтай дулаан байр барьж, МАА-н эрдэм, шинжилгээ, туршилт судалгааны чиглэлээр ашиглаж иржээ. Зэргэлдээ нь 60 га-д тэжээлийн ургамал тариалдаг байна.

Э.Амар доктор орхон хонины генетик нөөцийг сэргээх, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн шинэ хэвшил гаргаж авахаар хоёр жил ажиллаж байгаа юм. Энэ зорилгоор “Орхон шийп” компани байгуулжээ. Вадэрлүү, центр плас, карбулах гэсэн Австралид эхний аравт бичигддэг топ гурван үүлдрийн хуцны гүн хөлдөөсөн 5000 тун үр хөврөлийг буцалтгүй тусламжаар авахад “ADRA” олон улсын байгууллага тусалж дэмжсэн байна. Гол зорилго гэвэл, голч нь 17-18 микронтой (хамгийн нарийн гэгдэх  нарийвтар ноосны голч эдүгээ 27-31 микрон байгаа. Сурв.) ноосны хэвшил бий болгох юм. Бараг ноолуур гэсэн үг. Доктор малчин Э.Амар “Орхон хонио дэлхийд таниулж, ноосоор нь хорвоогийн сайхан сэтгэлт бүх хүнийг гоёно гэж хүсдэг” хэмээн яриагаа эхэллээ.

Хониноос “Ноолуур самнана”

-Ямааны ноолуур дунджаар 16.5 микронтой . Харин Та 1.8 микронтой хонь үржүүлэхийг зорьж байна. Тэгвэл уучлаарай, хониноос ноолуур “самнах” юм биш үү?

-Бид 2022 оны X сард үр хөврөл шилжүүлэн суулгасан.  Өнгөрсөн намар хоёр дахь ээлжийн хээлтүүлэг зохион байгууллаа.  Эхний төл 19.51 микроны голчтой болсон. Эх нь 29-тэй байсан юм. Энэ хаврын төл 18  микрон руу дөхчих болов уу. Нарийн ширхэгтэй, хөнгөн, зөөлөн, ноолуур шиг ноос гарна гэсэн үг л дээ. Одоогоор үржлийн 170 гаруй толгой мал байна. Монгол Улсад хонины 60 орчим үүлдэр омог батлагдсан байдаг. Үүний 47-г МАА-н Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд судалж, туршиж, бий болгосон юм. Бид ч бас энэ тоог ахиулж, шинэ түүх эхлүүлж байна. Өнөөдөр 300 ямаатай айл ноолуураа борлуулаад жилд 12 сая төгрөг олж байна. Хэрэв ноосны голч нь 18 микронтой  орхон үүлдрийн 300 хонь маллавал 116 сая төгрөгийн орлого олно.

-Тийм үү? Их өндөр тоо сонсогдож байна?

-Ноосны ширхэг нарийсах тусам үнэ өсдөг. Монгол хонины ноос кг нь 1200 төгрөг. Хялгастай, бүдүүн ширхэгтэй, гарц багатай, нэг хониноос 2500 грамм ноос хяргана. Тэгвэл шинэ хэвшлийн орхон хонины кг ноос 20,000 төгрөг, нэг хониноос 4 кг авна.  Монгол хонины ноосоор гэрийн бүрээс, эсгий гутал,  жаахан боловсруулчихвал хивс хийдэг байх. Тэгвэл манай хонины ноосоор тансаг, ганган бүх төрлийн хувцас, даавуу үйлдвэрлэх боломжтой.

-“Орхон шийп” компани эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа юу?

-Тийм ээ. ХАА-н бүтээгдэхүүнийг зарж баяждаггүй. Олон жишээ байна л даа. Африкчууд хөлсөө урсгаад кофений ургамал тариад байдаг, бахь байдгаараа. Харин тэр бүтээгдэхүүнээр “Nice coffee” хийж байгаа компани тэрбумаар хөрөнгөждөг. Манайд гэхэд улаанбуудайн тариаланч банкны өр зээлээ барагдуулж чадах уу, үгүй юу гэж явахад архи, эсвэл гурил үйлдвэрлэгчид тариаланчаас маань хэд дахин их орлого олдог. Юу гэх гээд байна вэ гэвэл, ХАА-н бүтээгдэхүүнийг боловсруулж, аль болох эцсийн бүтээгдэхүүн хийхийг зорьж, эрмэлзсэн тохиолдолд л ашигтай ажиллаж болно. Эдийн засгийн хууль ийм. Манай компани ноосоо зардаггүй. Угаагаад, утас болгоод оймс нэхнэ. Нэг ширхэг нь 150,000 төгрөг. Ноосон нөмрөг 800,000 төгрөг. Улавч, хөнжил, дэр, автомашины суудлын зөөлөвч гээд олон зүйл хийдэг. Мал аж ахуйг эрчимжүүлнэ, малчин хүн үйлдвэрлэгч болно гэдэг жинхэнэ утгаараа энэ л юм.

-Оймс 150 мянган төгрөг гэнэ ээ?

-Тийм гайхахаар үнэ гэж үү. “Орхон шийп” компани ноосоороо хавар, намрын пальто хийхээр төлөвлөж байгаа. Японд 21.000 ам.доллараар зарна. Гурван пальто явуулахад л машины үнэ байхгүй юу. Орхон хонины давуу та л гэвэл, өөрийн гэсэн түүхтэй.
Яг үнэндээ би энэ хониныхоо ноосыг биш, үүх түүхийг нь зарж байгаа юм. Манай уламжлалт маллагаагаар үйлдвэрлэсэн мах гадаадад яагаад борлогддоггүй  гэвэл гарал үүсэл тодорхойгүй, өөрөөр хэлбэл, түүхгүй байгаад л юм. Японы варю гээд үхрийн мах кг нь 600 ам.доллар. 1914 оноос үржүүлж эхэлсэн энэ үхрийн махыг ноднин 8000 орчим тонныг экспортолсон байна. Түүх ингэж л бүтэж байна шүү дээ.

-Ноос биш түүх зарж байгаа гэхээр их л өвөрмөц сонсогдож байна шүү?

-Түүх гэдэг чинь хөрөнгө оруулалт хийсэн тухай юм. Эм тариа, үржил селекцийн ажил юу хийсэн бэ, энэ бүтээгдэхүүн ямар замаар, яаж бий болсон юм бэ гэдэг л юм. “Тоёото” компаниар жишээлэхэд, нэрээ зардаг байхгүй юу. Түүнээс авто машин худалдаад байгаа юм биш. Нэгэнт түүх тодорхой, сайн байвал гадагшаа асар их боломж байна .

-Та бүхэн  гадаад зах зээлд хэрхэн нэвтрэх вэ?

-Хэр хэмжээндээ танил тал бий. Саяхан би Францын “Hermes”-ийн хүмүүстэй уулзлаа. 180 жилийн түүхтэй, жилдээ 22 тэрбум ам.долларын борлуулалттай аварга компани. Жаахан хальчихад, Монгол Улсын 2024 оны төсөв  14.7 тэрбум ам.доллар. Тэгээд л бод. “Hermes”-ийнхэн манайд түүхий эд нь ямар чанартай, олдоцтой, бүтээгдэхүүн хийж болохоор байна уу, үгүй юу гэдгийг судалж яваа юм байна. Би хэдэн нэхий өгье гэсэн. Яг юу хийж болох юм гэдгийг туршаад хариу хэлэхээр тохирсон. Ингэхээр би орхон хониныхоо зөвхөн ноосыг биш мах, арьсыг нь ч ашиглах болж байгаа биз дээ. Нэг хонины нэхийгээр нэг цүнх хийнэ гэвэл 32,000 ам.доллараар зарах боломжтой юм билээ. Жилд 10 хонь нядлахад л 320,000 ам.долларын борлуулалт хийнэ гэсэн үг. Ийм түүх бүтээхийн тулд бид өнөөдөр хичээн зүтгэж байна даа.

Юм хийе гэвэл боломж  үргэлж байдаг

-Уламжлалт бэлчээрийн МАА-н талаар юу хэлэх вэ?

– Монгол малыг хүнсэнд хэрэглэхэд ашигтай, гэвч эдийн засгийн ашгаараа муу. Ер нь монголчууд бид МАА-даа “хувьсгал” хийх цаг болсон шүү. Хагас болон бүрэн эрчимжүүлэх ёстой. “Эрчимжсэн аж ахуй” гэдэг нь тодорхой газар нутагт өндөр ашиг шимтэй мал маллах л юм. Сэлэнгэ, Дархан, Төв, Булган зэрэг тариалангийн бүс нутагт ийм төрлийн аж ахуй их тохиромжтой. Бэлчээрээ торддог, хуваарьтай ашигладаг, хариуцлагатай, ашигтай, шинэ дэвшилтэт техник, технологийг нэвтрүүлэх боломжтой зэрэг давуу тал олон. Санаснаар болдог бол төрөөс зохион байгуулаад, худалдаж аваад, зэргэлдээ хэд хэдэн сум, багийн дунд ноос, ноолуур угаах нэг төхөөрөмж тавьчих хэрэгтэй санагддаг. Малчин ноолуураа самнаж, тэнд очиж угаалгаад арай ахиу үнэ хүргэдэг байг. Түүнчлэн тетрапакийн жижиг үйлдвэр өгчих. Малчид нэгдэж нийлээд сүүгээ савлаад ашигтай ажиллана шүү дээ. Дээр хэлсэн шиг түүхий эдийн үнэ өсч шалихгүй. Малчид сүүгээ 2000 төгрөгөөр зарах гэж зүдэрснээс савлаад 5000 төгрөгөөр зарчихна. Юм хийе гэвэл боломж үргэлж байдаг. Манайхан бараа үйлдвэрлэчихээд дараа нь зарах гэдэг. Япончууд тэгвэл эхлээд бараагаа зарчихаад дараа нь үйлдвэрлэдэг юм билээ.

-Шинэ хэвшлийн орхон хонь бодгалийн хувьд ямар онцлогтой вэ?

-Төлөрхөг чанар сайтай, өвчинд тэсвэртэй, түргэн өсөлттэй. Ер нь нарийвтар ноост орхон үүлдрийг бий болгоход 50 гаруй хүний хүч, хөдөлмөр шингэсэн байдаг юм. Энэ ажлыг удирдаж байсан Т.Аюурзана гэж эрдэмтэн миний өвөө л дөө. Өвөөгийнхөө ажлыг үргэлжүүлж, бүтээлийг нь улам сайжруулж байгаадаа баяртай байдаг. Бид шинэ хонио 25.000 толгойд өсгөж, жилдээ 250 сая.ам.долларын ашигтай ажиллана гэж төлөвлөсөн. Ингэхэд гучаад мянган га-гийн бэлчээр хэрэгтэй. Бэлчээрээ хашиж хамгаалах нь фермерийн аж ахуйн бас нэг шалгуур. Өндөр ашиг шимт мал стресст орохгүй, халдварт өвчин тусахгүй, хулгайд алдагдахгүй. Эзэн малчны хөдөлмөр хөнгөрч, аж ахуйнхаа түүхийг бүтээх боломж бүрдэнэ. Бас нэг шалгуур нь тэжээл үйлдвэрлэдэг байх юм.

-Та Японд 10 жил сурсан, хоёр ч дээд сургууль төгссөн, ХАА-н шинжлэх ухааны доктор хүн. Хөдөө  ажиллаж, амьдрахад хэцүү байна уу?

-Яалаа гэж дээ. Хүн зорилготой, түүнийхээ төлөө хичээл зүтгэлтэй амьдрах ёстой шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд, хөдөөд л амьдрал, мөнгө байна. Би  мөн “Дархан Коосэн” технологийн ахлах сургуулийн зөвлөхөөр ажилладаг. Японы дэмжлэгээр байгуулагдсан инженерийн боловсрол олгох сургууль л даа.

Бидний яриа өндөрлөв.  Мордох болоход эрдэмтэн, хоньчин маань,“Орхон хонь үржүүлж Оюутолгойгоос илүү орлоготой болно” гэж бардам өгүүлсээр үдлээ. “Орчин үеийн малчны сонгодог дүр төрх энэ л юм байна” гэж бодсон сон.