Ургамлын шинжлэх ухааны доктор, судлаач Л.Баяртулга: Таримал бэлчээрийг уламжлалт бэлчээрийн маллагаатай хослуулах нь зөв

Монгол Улс 64.7 сая малтай болж, мал сүрэг өмнөх 30 жилтэй харьцуулбал ихээхэн өсөхийн нөгөө талд бэлчээрийн доройтол нүүрлэх болсон. Өнөөдрийн байдлаар тухайн болон өмнөх жилийн цаг агаарын нөхцөл байдлаасаа шалтгаалаад нийт бэлчээрийн 60 гаруй хувьд даац хэтрээд байна. Тухайлбал, нийт бэлчээрийн 34.4 хувийн даац гурав дахин хэтэрсэн, 7.7 хувийн даац тав дахин хэтэрсэн бол 18.4 хувийн бэлчээрийн даац таваас дээш дахин хэтэрсэн гэх үзүүлэлттэй байна. Иймд бэлчээрийг нөхөн сэргээх, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлтэй үр ашигтай уялдуулах өөр гарц аргуудын нэг таримал бэлчээрийн талаар ургамлын шинжлэх ухааны ухааны доктор, судлаач Л.Баяртулгатай ярилцсанаа хүргэе.

• Монгол Улсад таримал бэлчээрийн арга төдийлөн танигдаагүй. Та таримал бэлчээрийн ашиг тусыг танилцуулахгүй юу?

-Таримал бэлчээрийг олон оронд түгээмэл ашигладаг. Тухайлбал, Канадад нийт агроэкосистем 57 сая га, түүнээс таримал бэлчээр, тэжээлийн ургамалд 10.2 сая га, хагас-байгалийн бэлчээрт 13.7 орчим сая га талбайг ашигладаг. Канад бол экспортод чиглэсэн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн орон. Ялангуяа миний анх сурч байсан Канадын төв хэсгийн Саскачеван муж нь улсынхаа нийт экспортын үр тарианы 60 хувийг, буурцагт ургамлын 90 гаруй хувийг тариалдаг газар тариалангийн том муж. Мөн махны чиглэлийн үхэр ихээр үржүүлдэг. Махны чиглэлийн үхрийг үржүүлэхийн тулд мэдээж их хэмжээний тэжээл шаардлагатай. Үхэр нь хивэгч мал учраас заавал ногоон тэжээл шаарддаг. Үүнд нь таримал бэлчээр хамгийн тохиромжтой байдаг. Яагаад гэвэл таримал бэлчээр манайхтай уур амьсгал ойролцоо нутагт байгалийн бэлчээрийг бодвол өндөр ургац өгдөг. Тогтвортой, байгаль орчинд ээлтэйгээр ашиглах боломжтой. Хадлангийн хэлбэрээр ч ашиглаж болно. Мөн малаа сэлгээгээр бэлчээж болдог гээд давуу тал ихтэй.
Би 2005-2007 онд Канадын Саскачеваны их сургуульд тухайн улсын тэтгэлэгээр таримал бэлчээрийг хамгийн хямд зардлаар сэргээх чиглэлээр шинжлэх ухааны магистрын зэрэг хамгаалсан юм. Хөрс, ургамлын онцлогийг судлахдаа голчлон согооврон бэлчээрт судалгаа хийсэн. Ингээд таримал бэлчээрийн талаар болон таримал бэлчээрийг хямд зардлаар нөхөн сэргээх аргыг судлаад эх орондоо ирэхэд Монголд таримал бэлчээрийн тухай ойлголт тааруухан, эдийн засгийн хувьд үнэгүй байгалийн бэлчээртэй учраас сонирхол багатай байсан.
Түүнээс хойш 17 жил өнгөрөөд байхад ч таримал бэлчээр нэвтрээгүй л байна. Ганц нэг улсуудад зөвлөж үзэж л байсан. Зарим зүйлийг ойлгоход тодорхой цаг хугацаа, өөрөөр хэлбэл хувьсгалын тохироо бүрдэх шаардлагатай ч юм шиг. Таримал бэлчээрийг бий болгочихоод 20 жил ашигласны дараа ургалт нь муудсан таримал бэлчээрийг дахин сайжруулах аргыг би судалсан юм. Тэгэхээр одоо үүсээгүй байгаа таримал бэлчээр 20 жилийн дараа доройтоход нь миний судалгааны ажил хэрэг болно гэж үзвэл 2044 оноос хойшхи асуудал яригдаж таарч байна. Нөгөө талаас Канадын фермерүүд миний судалгааны үр дүнг ашиглаж таримал бэлчээрээ сайжруулсаар байгаа. Мөн Саскачеваны их сургуулийн зарим нэг хичээлийн нэг хэсэг болоод явдаг үр дүнгээ өгсөн судалгаа байгаа юм. Дашрамд хэлэхэд, “Судалгааны их сургууль” гэж үүнийг хэлээд байгаа юм.

• Монголд хэзээ таримал бэлчээр тариалах бол?

-Цаг үе биднийг өөрийн орны цаг агаар, хөрсний онцлогт тохирсон таримал болон уламжлалт бэлчээр хосолсон мал аж ахуйн арга ажиллагаанд шилжихийг шаардаж байна. Тэгж байж мал аж ахуй дараагийн шатанд хөгжинө. Монголд хэрэв таримал бэлчээр бий болгож чадвал нэгж талбай дахь бэлчээрийн ургац эрс нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, өвөл хаврын цагт үргэлж тэжээлийн дутагдалтай, үүнийгээ дагаад өндөр эрсдэлтэй байдаг бэлчээрийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх нэг хөшүүрэг нь таримал бэлчээр бий болгож, байгалийнхтайгаа хослуулаад хагас эрчимжсэн мал аж ахуйд шилжих нь нэг гарц гэж бодож байна.

Малчид дангаараа таримал бэлчээр үүсгэхэд хүндрэлтэй

• Монголд таримал бэлчээр хэр тохиромжтой вэ?

-Хэдийгээр согоовор нь тэжээллэг чанар сайтай уургийн агууламж өндөртөй ч зөвхөн нэг төрлийн өвсөн тэжээлээр тэжээгээд байвал махны амт өөрчлөгддөг. Тэгэхээр таримал бэлчээрийг байгалийн бэлчээрийн маллагаатай хослуулахыг зөвлөж байгаа юм. Манай Монгол малын мах тансаг амттай шүү дээ. Байгалиасаа олон төрлийн өвс идсэн малын мах амттай болдог. Тэгэхээр таримал бэлчээрээ байгалийн бэлчээртэй хослуулж маллавал идэж заншсан махныхаа амтыг бид хадгалах боломжтой.
-Монголын нийт бэлчээрийн 60 хувь нь доройтсон тухай судалгаа гарсан байна. Доройтсон бэлчээрийг сэргээж болох уу?
-Мэдээж болно. Гагцхүү олон жилийн уйгагүй хөдөлмөр шаардагдана. Гэсэн ч хуучин унаган ургамлууд бүгдээрээ сэргэхгүй байх талтай. Бүх ургамлыг сэргээн ургуулна гэдэг хэцүү. Бас сэргээсэн бэлчээр хэтэрхий эмзэг байдаг. Бэлчээрээ сэргээчихээд өмнөх шигээ хэн дуртай нь малаа замбараагүй бэлчээгээд эхэлбэл эргээд л доройтолд өртөнө. Тэгэхээр бэлчээрийг зөв ашигладаг эрчимжсэн болон хагас эрчимжсэн аж ахуйнууд хэрэгтэй. Эрчимжсэн мал аж ахуй өөрөө таримал бэлчээрийг шаарддаг.

• Таримал бэлчээрийн байгальд үзүүлэх эерэг нөлөө юу вэ?

-Таримал бэлчээрт тариалагддаг үет ургамлууд олон наст, дээр нь үндэсний систем сайтай. Тэр утгаараа хөрсний органик бодисуудыг нэмэгдүүлж, хөрсний бүтэц, зарим нэг шим тэжээлийн хангамжийг сайжруулж байдаг. Ингэснээр жишээ нь хөрсийг доройтуулдаг хөрсний салхи, усны элэгдэл, цаашлаад шороон шуурга үүсэх эрсдэлийг багасгах сайн талтай. Харин таримал бэлчээрийг бий болгоно, арчилна, сайжруулна гэдэг мэдлэг, хөрөнгө санхүү, ажиллах хүч шаарддаг болохоор тухайн малчин, үйлдвэрлэгч өөрийн мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд шаардлагатай хэмжээндээ тааруулж үе шаттайгаар таримал бэлчээр бий болгох нь зохимжтой.

• Таримал бэлчээр бордоо болон нэмэлт арчилгаа шаарддаг уу?

-Таримал бэлчээрийг бордохгүй бол бүрэн утгаараа сайн таримал бэлчээр бий болохгүй. Учир нь ургамлын ногоон масс хүчтэй ургаад эхлэхэд хөрсөнд хялбар ашиглагдах азот, фосфор, кали зэрэг макро бодис дутагдаж эхэлдэг. Ялангуяа азот ихээр дутагддаг. Ер нь хөрсөнд азот бага байдаг. Дутагдсан бодисыг малын өтөг бууцаар орлуулан нэмж болно. Байгалиасаа цахилгаан цахиж, бороо орсноор азот хөрсөнд нэвчих хувилбар бий. Нэмэлтээр эрдэс бордоог хуурайгаар цацах, шингэн хэлбэрээр ч хэрэглэж болно. Би хуурай, шингэн төрлийн эрдэс бордоог туршиж үзсэн. Бордоог гадаргуу дээр цацахаас эхлээд тусгай техникээр хөрсөнд зүсэлт хийх замаар шингээх аргууд байдаг. Судалгааны явцад эдгээр бордох аргуудын хооронд онцын ялгаа гараагүй. Гол нь бордоог үр дүнтэй болгохын тулд чийгтэй үеийг тааруулж бороо орохын өмнөхөн эсвэл удаан задардаг бордоог хэрэглэхийг зөвлөх байна.

Бэлчээр байхгүй бол уламжлалт нүүдлийн соёл маань алга болно

• Монголд ямар төрлийн ургамал тариалбал тохиромжтой вэ?

-Согоовор, ерхөг, өлөнгө гээд ургамлууд, түүний зарим нэг сортууд бий. Олон жилийн судалгааны үр дүнд бий болсон эмзэг түрүүт өлөнгийн “мандал” сорт байж болно. Энэ мэтчилэн үндэсний сортуудыг бий болгох, үрийн хангамжийг нь нэмэгдүүлэх нь чухал байна. Манай орон мал аж ахуйн орон гэх боловч мал аж ахуйдаа зориулсан тэжээлийн ургамлын гойд ашиг шимтэй сортууд цөөтэй. Гаргасан сортууд нь байгалийн ургамлаасаа төдийлөн илүү үзүүлэлтгүй байдалтай л байна. Манай хажууханд өвөрмонголчууд сайн буталж ургадаг, идэмж сайтай, уургийн агууламж өндөртэй согооврын тусгай сортуудыг бий болгож байгаа юм билээ. Таримал бэлчээрийн хувьд үет ургамалтай хольж царгас тарьж байж уургийн агууламжийг нэмэгдүүлдэг нийтлэг туршлага бас бий. Царгас нь үндсэндээ бий болдог харилцан ашигтай бактериараа дамжуулж азотыг агаараас авч нийлэгжүүлдэг учраас өндөр үнэтэй азотын бордооны тодорхой хэсгийг хэмнэх боломжийг өгдөг.

• Монголд таримал бэлчээр хөгжүүлэхэд юу хэрэгтэй байна вэ?

-Урт хугацаандаа үндэсний тэжээлийн ургамлын сайн сортуудыг бий болгох нь чухал байна. Таримал бэлчээрийг заавал хаших хэрэгтэй. Монголын хувьд хашихгүйгээр тариалах, арчлах, ашиглах хувилбар байхгүй. Талаар нэг мал байхад хашаа зайлшгүй хэрэгтэй. Үүнийг дагаад бэлчээрийн эрхзүйн орчинг шинэчлэх, цаг үед нь нийцүүлэх шаардлага гарна.

• Уучлаарай, сонирхож асуухад, Канадад бүх бэлчээрийг хашаалсан байдаг уу? Нийтийн бэлчээр байдаг уу?

-Аль мужид гэдгээсээ их хамаарна. Хашаатай ч их бий. Тэр нь ихэнхдээ малаа хашиж, сэлгээж бэлчээрлүүлэхээр зориулагдсан байдаг. Бас байгалийн бэлчээртэй Хатан хааны, одоо хааны гэх юм уу гэгдэх газрууд байдаг. Эдгээр бэлчээрийг тодорхой хугацаатай түрээсээр ашиглуулдаг. Хамгаалалттай бүс нутагт нэг талаас мал оруулж өвс ногоог нь идүүлэх нь үрийн нөөц, ургамлын байгалийн эргэлтэд ч тустай. Бас улс тодорхой хэмжээний ашиг олчихно. Өнжмөл өвсөнд түймэр гарахаас сэргийлэх гээд олон талын ач тустай.

• Та таримал бэлчээр тариалахаар шийдсэн малчдад ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

-Их ажил орно доо. Уламжлалт аргаар бол таримал бэлчээр бий болгоход одооны буудай тариалж байгаа юм шиг л тарих ургамлаа эхний удаад тариална. Харин тэрнээс хойш олон жил арчилгаагаа сайн хийж ашиглана. Хуучин бол ургалт муудахаар нь дахиж газраа боловсруулаад дахин тарих байдлаар ашигладаг байсан. Харин миний судалгаагаар тэгэх шаардлагагүй, удаан жил ашиглаж байгаа таримал бэлчээрээ азотын болон бусад эрдэс бордоогоор зөв бордож сэргээх нь өртөг зардлын хувьд ихээхэн хямд, мөн ургалт эргээд нэмэгдэж байгаа нь тогтоогдсон. Тэгэхээр таримал бэлчээрийг анх бий болгоход л зардал шаардана. Цаашдаа хямд зардлаар ашиглаад байх боломжтой. Гэхдээ малчид дангаараа таримал бэлчээр үүсгэхэд хүндрэлтэй. Тиймээс төр, эрдэм шинжилгээний байгууллага, тухайн аймаг орон нутаг, малчин гээд бүх талын оролцоотойгоор таримал бэлчээр бий болгохыг зөвлөөд байгаа юм.

Монголчуудын үндэсний бахархал бэлчээр дээр тогтдог

• Төрийн зүгээс малчдыг “малаа эрчимжүүл, тэжээлээ сайжруул” гэж зөвлөдөг ч бэлчээрийг нь сайжруулах чиглэлээр ажил хийгдэхгүй байх шиг?

-Монголд таримал бэлчээртэй газар байхгүй. Ер нь монголчууд уламжлалт аргаараа хаана аятайхан гарц сайтай байна тэнд олноороо нүүж очно, гайгүй бэлчээрийг хүртэл хадаж авчихаад өвөлжих хаваржих аядаж байна. Монгол Улс 110 орчим сая га бэлчээртэй, 1.7-2 сая га хадлангийн талбайтай. Байгалийн хадлан бэлчээрийг жил болгон хадна гэдэг хэцүү. Малаараа ч хадаад, машин тэргээр ч хадаад. Өнжөөх ёстой. Ургамлын үр бий болж, ургаж боловсроод буцаад хөрсөндөө унаж байж экологийн чадавхаараа нөөц үүсч байх, дараа нь сэргэх чадавхитай болдог. Гэтэл манайх жил болгон хадсаар байгаад ургамлын зүйл нь цөөрөөд, малд сайн ургамлын зүйлүүд, мөн тэжээллэг чанар нь ч байхгүй болоод бэлчээр доройтохоос гадна өөрчлөгдөөд байна. Мал хэрэгтэй, сайн аа бас түрүүлж, уралдаж идээд дуусгаад, сэргэх боломж өгөхгүй байдаг гэх үү дээ.

• Байгалийн бэлчээрийг хэрхэн сайжуурлах вэ?

-Бэлчээрийг хашиж сайжруулахгүй бол энэ олон малтай, зарим малчид ёс зүйгүй тохиолдолд болохгүй болчоод байна. Хангайн бүсэд бүр нэг айхтар доройтчоогүй, идүүлэхгүй өнжөөсөн бэлчээр хоёрхон жилийн дотор сайхан болчихсон туршлага байна. Мэдээж ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүнийг нь нэмэгдүүлье гэвэл илүү цаг хугацаа хэрэгтэй.
Нөгөө талаас энэ янзаараа бэлчээр байхгүй болох юм бол зарим бүсэд уламжлалт нүүдлийн соёл маань байхгүй болно. Байгалийн үзэсгэлэн гоо, аялал жуулчлал ч дагаад алга болно. Монголчуудын үндэсний бахархал бэлчээр дээр тогтдог гэсэн үг. Бэлчээр муудсанаар хөрс муудна. Хөрс муудсанаар шороон шуурга, цөлжилт үүснэ. Бэлчээрээс л нийгэм, эдийн засгийн том асуудлууд шалтгаалж байгаа болохоор бэлчээрийг зайлшгүй хамгаалах, зохицуулах хэрэгтэй болоод байна.

• Бид таримал бэлчээрийг аль эрт тариалсан байх ёстой байжээ. Одоо болтол тариалаагүй байна. Гэхдээ зайлшгүй тариалах ёстой. Та таримал бэлчээрийг эрчимжүүлэх ямар шийдэл санал болгох вэ?

-Яаж ийгээд эхлэх л хэрэгтэй. Олон наст ургамлын үр үржүүлэг нь технологийн хувьд төвөгтэй л дөө. Харин нэгэнт ургаад сайхан тогтчихвол мөн л олон жил ашиглах боломжтой. Таримал бэлчээр бий болгоход эхлэлийн хөрөнгө оруулалт их шаарддаг талтай. Тиймээс манай малчид бүх хөрөнгийг гаргахад хэцүү. Төр засгийн бодлого, санхүүгийн дэмжлэг хэрэгтэй. Аймаг орон нутгийн оролцоо чухал. Орон нутагт хийгдэж байгаа гол ажлуудад наадмын талбайгаа томруулах, угтах хаалгаа өндөрлөх зэрэгт багтаад байх шиг. Гэтэл тухайн орон нутгийн эдийн засгийн бүтэц нь зарим газар дан мал аж ахуй байдаг. Малаасаа хамааралтай амьдарч байгаа бол мал аж ахуйгаа л тордох учиртай сан. Уг нь бидэнд боломж бий. Таримал бэлчээрийн үрийн анхан шатны нөөц, зарим нэг мэргэжилтнүүд бэлтгэгдсэн байдаг. Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн дээр цөөн ч гэсэн эрдэмтэн, мэргэжилтнүүд, технологи, зарим нэг үрийн сан бий.