Доктор, дэд профессор С.ГЭРЭЛБААТАР: ТУЖИЙН НАРСНЫ “НОГООН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ” НЬ ТӨВ АЗИД ТӨДИЙГҮЙ ДЭЛХИЙ НИЙТЭД САЙН ТУРШЛАГА ХЭМЭЭН ҮНЭЛЭГДДЭГ
МУИС-ийн Инженер Технологийн Сургуулийн Хүрээлэн буй орчин, ойн инженерчлэлийн тэнхимийн багш Ойн аж ахуй хөтөлбөрийн ахлагч доктор, дэд профессор С.Гэрэлбаатартай “Ногоон эрэл” сэтгүүл ярилцлаа. Тэрээр Тужийн нарсыг нөхөн сэргээх, ойжуулах үйлсэд 14 жил зүтгэсэн, түүхэн бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулсан гавьяат үйлстэний нэг билээ.
-Юуны өмнө “Ногоон эрэл” сэтгүүлийн урилгыг хүлээн авч ярилцаж буйд баярлалаа. Тужийн нарсыг нөхөн сэргээхэд оруулсан таны зүтгэлийг олон түмэн дурсан ярьдаг. Та ойн инженер мэргэжлийг хэрхэн эзэмшсэн болон зааж сургаж байсан эрдэмтэн багш нарынхаа талаар дурсан ярина уу.
Танай сэтгүүлийн хамт олонд баярлалаа. Би Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар суманд төрж өссөн. 1987 оноос ОХУ-ын Эрхүү хотын Улсын их сургууль, МУИС-д суралцаж, Ойн инженер мэргэжлийг эзэмшсэн. Их сургуульд суралцах хугацаандаа Монгол Улсын ойн шинжлэх ухааны хөгжилд хувь нэмрээ оруулсан, нэр хүнд, туршлага бүхий Академич Ч.Доржсүрэн, профессор Н.Гомбосүрэн, Н.Баатарбилэг, Н.Батхүү, дэд профессор Ц.Батчулуун, Ц.Дашзэвэг зэрэг олон сайхан багш нараар хичээл заалгаж байсандаа талархаж явдаг.
-Тужийн нарсны бүтээн байгуулалтыг гардаж хийсэн олон хүний гавьяа зүтгэл ямагт яригддаг. Яригдах ч учиртай. Тэдгээр хүмүүсийн дунд Таны нэр зүй ёсоор дурсагддаг?
МУИС-ийг төгсөн 1998–2005 онд Сэлэнгэ аймгийн Ойн аж ахуйд ерөнхий инженерээр 2005–2012 онд Тужийн нарсны Хамгаалалтын захиргаанд ахлах мэргэжилтнээр нийт 14 жил тасралтгүй ажилласан. Ажил амьдралын гараагаа Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар
Б.Жамсрангийн удирдлага дор хамтран ажиллаж эхлүүлсэндээ баяртай явдаг. Анх ажлаа хүлээн авсны дараа Б.Жамсран даргынхаа хамтаар Тужийн нарсны Согообулагийн дэнж хэмээх газар түр зогсоход сэтгэл эмзэглүүлэм, нүд хальтрам нүцгэрсэн талбайг харж
байснаа өчигдөр мэт тодхон санаж байна. Тужийн нарсанд тухайн үед олон удаагийн их хэмжээний талбайг хамарсан түймэр, эмх замбараагүй хууль бус мод бэлтгэл эрчимтэй явагдаж ойжуулалт нөхөн сэргээлтийн хэмжээ ойгүйжих үйл явцаас хэдэн арав дахин хоцорч байсан юм. Эдгээр жилүүдэд Тужийн нарсанд жилдээ 200 га-аас хэтрэхгүй талбайг нөхөн сэргээж байсан бөгөөд тарьц суулгацын хангалтгүй нөөц, мод үржүүлгийн чадавх сул байсан тул би өөрийн ажлыг юуны өмнө мод үржүүлгийн газрыг өргөтгөх, тарьц суулгац ургуулах, ойжуулах чадавхийг нэмэгдүүлэхэд гол анхаарлаа хандуулснаар манай хамт олон жилдээ 2.5 -3.0 сая ширхэг тарьц ургуулан 500 хүртэл га талбайд ойжуулалтын ажлыг амжилттай гүйцэтгэж эхэлсэн.
-Тужийн нарсны сэргэсэн гол нууц нь юунд байсан бол. Ерөнхий инженерийн хувьд та юу хэлэх вэ?
Тужийн нарсыг нөхөн сэргээх, ойжуулах үйл ажиллагаа ямагт үр дүнтэй, дардан байгаагүй гэдгийг юуны өмнө дурдмаар байна. Энэхүү ойг нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд үр, тарьц суулгацын хомсдол, аж ахуйн нэгжүүдийн чадавх сул, ойжуулалт хийх аж ахуйн нэгжийн тоо цөөн, санхүүжилтийн эх үүсвэр хангалтгүй зэрэг олон саад бэрхшээл тулгарч байлаа. Ойжуулалт нөхөн сэргээлтийн үр дүнд ган хуурайшил, тарилтын технологийн хангалтгүй байдал, ойн түймэр, мал амьтны учруулах хөнөөл сөргөөр нөлөөлж байсан хэдий ч Тужийн нарсыг амжилттай нөхөн сэргээхэд түлхэц өгсөн хүчин зүйлсийн талаар товч дурдахыг хүсэж байна.
Юуны өмнө доройтолд орсон, устаж үгүй болох эрсдэл нүүрлэсэн Тужийн нарсыг хамгаалах, нөхөн сэргээх хөдөлгөөнийг Монгол Улсын Засгийн газар, Сэлэнгэ аймгийн ЗДТГ-ын цаг үеэ олсон оновчтой шийдвэр, хамтын ажиллагаа, хувийн хэвшил, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, иргэдийн оролцоо дэмжлэгээр өрнүүлсэн нь харьцангуй богино хугацаанд их хэмжээний ойжуулалтыг хийх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Нөгөө талаар, мод бэлтгэлийн дараагаар хөрсний гадаргуу орчмын чийгийн алдрал багатай үед ургах орчны ижил төстэй
нөхцөлд ургах модноос түүж бэлтгэсэн үрээр ургуулсан Эгэл нарсны тарьцаар ойжуулсан нь сайтар дасан зохицсон таримал нарсан ой ургах нөхцөлийг бүрдүүлсэн хэмээн үздэг.
-Тужийн нарсыг ойжуулж сэргээсэн багийнхаа хүмүүсийн гавьяа зүтгэлийг хэлбэл?
Тужийн нарсыг нөхөн сэргээхэд маш олон хүний сэтгэл, зүтгэл шингэсэн ба нөхөн сэргээх ажлыг эрчимжүүлэх, төвлөрүүлсэн ойжуулалтыг Тужийн нарсанд хийх бодлого, шийдвэрийг Засгийн газрын болон орон нутгийн түвшинд гаргуулах, бодлогын хэрэгжилтийг
хангах, газар дээр нь зохион байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэн хамтран ажилласан олон сайхан улс төрийн зүтгэлтэн, мэргэжилтэн, инженер, техникийн ажилтан, ойжуулагч нарын хувь нэмэр их юм. Нэгэн цаг үед их үйлсийн төлөө Б.Жамсран, Г.Цэнгэлзаяа,
Б.Эрдэнэчимэг, Д.Нэргүй, Ц.Ганбат, Бугант группын Л.Гандөш, О.Алтанцэцэг, В.Буянтогтох, С.Бүүвэйбаатар нарын зэрэг дадлага туршлагатай, инженерүүдтэй хамтран зүтгэж, тэднээс суралцаж явснаараа бахархдаг.
Бид ойжуулалтын ажлыг амжилттай гүйцэтгэх, зохион байгуулахын тулд олон асуудлыг хамтран хэлэлцэж, ялангуяа ойжуулах талбайг сонгох, тусгаарлах, ажлын уялдаа холбоог сайжруулах оновчтой шийдлийг хамтран гаргаж, бие биедээ дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байсан ба жилд 1150 га хүртэл талбайг ойжуулж байлаа. Мөн Тужийн нарсны “Ногоон бүтээн байгуулалт” нь Төв Азид төдийгүй дэлхий нийтэд сайн туршлага хэмээн үнэлэгддэг. Энэхүү хүний гараар бүтсэн таримал ойг дэлхийн сонорт хүргэхийн төлөө олон тооны эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийг Олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлүүлсэндээ би сэтгэл хангалуун явдаг. Учир нь миний бие зөвхөн Тужийн нарсыг нөхөн сэргээхэд 14 жилийн хөдөлмөрөө зориулсан төдийгүй тарьж ургуулсан таримал ойгоо судлан докторын зэрэг хамгаалсан. Сонирхуулж хэлэхэд, Тужийн нарс судалгааны чухал ач холбогдолтой экосистем бөгөөд энд дөрвөн судлаач докторын, хоёр судлаач магистрын судалгааны ажлаа гүйцэтгэн амжилттай хамгаалсныг хэлэхэд таатай байна.
-Солонгосын “Юүхэн Кимберли” компани санхүүжүүлж Тужийн нарсны өндөр цамхаг боссон. Энэ цамхгийг үзэх гэж олон хүн очдог, аялал жуулчлалын бас нэг томоохон бүс болсон байна?
Тийм ээ. Энэ цамхгийг БНСУын Зүүн Хойд Азийн Ойн Чуулганы санхүүжилтээр 2003 онд анх 100 га ойжуулсан талбайд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн ард түмэндээ хандан үг хэлж байсан газарт босгосон. Цамхгийн эргэн тойрны таримал ой бидний нөхөн сэргээсэн ойн өчүүхэн хэсэг хэдий ч бид хийж бүтээсэн зүйлээ олон нийтэд таниулан сурталчлах, иргэдэд экологийн боловсрол олгох, таримал ойд түшиглэсэн аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүнийг бий болгох, хөгжүүлэх боломжийг тус компани харуулж байна.
Уг таримал ой маань өдгөө дотоодын аялал жуулчлалын Хөвсгөл нуураас дутахгүй хүмүүсийн цуваа үргэлжилдэг газар болжээ.
Энэхүү ойг тарьж ургуулах ажлыг гардан удирдаж явснаараа бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг. Сонирхуулахад, бид 240 га талбайг 10 гаруй хоног ойжуулж дуусаад тус ойжуулалт хийх талбай руу нүүдэллэн ирснээр 7 хоног зөвхөн үнс нурам, битүү унанги, мод бэлтгэлийн үлдэгдлээр дүүрсэн талбайг цэвэрлэсэн. Хүмүүс маань ядраад, оргож зугтчих гээд “Инженер ээ, хэзээ модоо тарих юм бэ?” гээд байдаг. Үнэндээ бид хөрс боловсруулалт хийхийн тулд ой дотор бид ойг хурааж байлаа. Тарьсан мод маань тэр жилдээ үнэхээр сайн ургаж, их урамшиж билээ. Энэ бүхэн надад одоо зүүд мэт санагддаг.
Тужийн нарсанд 17 орчим мянган га талбайд ойжуулалтын ажил хийсэн статистик бий. Цаашид бид Тужийн нарсны таримал ой, байгалийн цэвэр болон холимог бүрэлдэхүүнтэй нарсан ойн экосистемийн онцлог, ан амьтан, биологийн төрөл зүйлийн хамгаалалтад түшиглэсэн олон тооны судалгааны, танин мэдэхүйн, аялал жуулчлалын шинэлэг бүтээгдэхүүн, замналыг хөгжүүлэх, эрдэм шинжилгээ судалгааны байгууллагуудтай хамтран ажиллах, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх өргөн боломжтойг дурдахыг хүсэж байна. Түүнчлэн нэгэнт ургуулсан таримал ойгоо цаашид өндөр бүтээмж бүхий эрүүл ой болгохын тулд цаашид шинжлэх ухааны судалгаанд суурилсан сийрүүлэлт, ой хамгааллын арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэхийн чухлыг хэлмээр байна.
-Тантай ингээд Тужийн нарсны бүтээн байгуулалтын тухай ярихад сайхан байна. Одоо танаас өөрийн судалгаа болон МУИС-ийн Ойн аж ахуй хэмээх хөтөлбөрийн тухай асууя?
Профессор Н.Гомбосүрэн багш маань миний үзэл бодол, амьдралыг бүхэлд нь өөрчилсөн хүн гэж боддог. Хөдөө орон нутагт ажиллаж байхад минь нэг удаа судалгааны ажлаар Сэлэнгэд ирээд надтай уулзан олон зүйлийг ойлгуулж билээ. Тэрээр надад цаашид суралцах, эрдэм мэдлэгээ дээшлүүлэхийн чухлыг сануулж, Тужийн нарс бол чиний судалгааны лаборатори юм шүү гэж билээ. Тухайн үед багшийнхаа хэлснийг би сайтар ухаж ойлгоогүй ч хожим нь Тужийн нарсны таримал ой миний докторын судалгааны ажлын сэдэв, цаашдын гол судлагдахуун маань болохыг харж байсан мэт санагддаг. Сэлэнгэ аймагт ажиллаж байхдаа 2012 онд “Таримал нарсан ой бүрэлдэх онцлог” сэдвээр докторын зэргээ хамгаалж, улмаар МУИС-д багшилж эхэлсэн.
МУИС-ийн Ойн аж ахуй хөтөлбөр нь Монгол Улсад Ойн салбарын дээд боловсролтой боловсон хүчнийг бэлтгэхэд үнэтэй хувь нэмрийг оруулсаар ирсэн ба өнгөрсөн хугацаанд МУИС-ийн Ойн аж ахуй хөтөлбөрийн бакалаврын түвшинд нийт 396, магистрын түвшинд 62, докторын түвшинд 25 хүн суралцаж төгссөн. Мөн Ойн аж ахуй хөтөлбөрийн сургалтыг эрдмийн зэрэг цолтой 8 багш, хоёр ажилтан буюу нийт 10 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр явуулж байна.
МУИС-ийн Ойн аж ахуй хөтөлбөрийн сургалт, эрдэм шинжилгээг үр дүнтэй явуулах сургалтын орчин, материаллаг бааз бүрдсэн бөгөөд Ойн генетик, экофизиологийн лаборатори, Ойн экосистемийн мониторингийн лаборатори, Дендрохронологийн лаборатори болон Төв аймгийн Батсүмбэр дэх МУИС-ийн “Үдлэг” Ойн сургалт, судалгааны төвийг түшиглэн гүйцэтгэж байна. Тус хөтөлбөрийн багш нар олон улсад МУИС-ийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны нэр хүндийг өсгөхөд үнэтэй хувь нэмрийг оруулсаар ирсэн бөгөөд олон улсад
нэр хүнд бүхий АНУ, БНСУ, Япон, ХБНГУ, БНХАУ, Финлянд, ОХУ, Итали, Чех болон бусад улсын их сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагуудтай хамтран олон тооны төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэн, судалгааны үр дүнг Web of Science-д бүртгэлтэй импакт фактор бүхий мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд хэвлүүлж, олны хүртээл болгож ирлээ. Тэрээр олон улсын болон дотоодын санхүүжилттэй төсөл, гэрээт ажлын үр дүнг Монгол орны ойг нөхөн сэргээх, ойжуулах, цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулах, тарьц суулгац ургуулах агротехникийг боловсруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд Монгол орны ойн экосистемийн динамик, үзүүлэх хариу үйлдэл, дасан зохицсон ойн арга хэмжээний төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох зэрэг ой судлалын шинжлэх ухаан, ойн салбарын хөгжилд чухал ач холбогдол бүхий оюуны бүтээл, хөрөнгө оруулалтыг хийсээр байна.
-Тужийн нарсны нөхөн сэргээлттэй ижил бүтээн байгуулалтыг Монгол орны бусад бүс нутгуудад хийх боломжтой юу? Мөн ойжуулалтын шинэ технологийн талаар таны бодлыг сонсоё.
Боломжтой гэж бодож байна. Бид доройтолд орж буй болон устах аюул нүүрлэж буй ойн судалгаа болон байгаль цаг уурын байдлыг үндэслэн Ойургамжлалын ялгаатай муж, хошуудад томоохон хэмжээний ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийг төвлөрүүлсэн эсвэл хэсэгчилсэн байдлаар гүйцэтгэх боломжтой. Доройтсон ойг нөхөн сэргээх, ойжуулах, агро ойжуулалт, татмын ойжуулалт зэргийг томоохон хэмжээний талбайд гүйцэтгэх нь тухайн бүс нутгийн ургах орчны нөхцөлд дасан зохицсон тарилтын технологийг боловсруулах, сайжруулах боломжийг олгох ба модлог ургамлыг тарьж ургуулах орчин үеийн дэвшилтэт технологийг тухайн ургах орчны нөхцөлд тохируулан сонгох, нутагшуулах нөхцөл бүрдэнэ гэж үздэг.
Ус чийгийн хомсдол ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн ажлын үр дүнд хамгийн хүчтэй сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Ялангуяа ил үндэсний системтэй тарьцаар ойжуулалтыг хийх нь өндөр эрсдэлтэй болохыг судлаачид судалгааны үр дүнгээр нотлон харуулсаар байгаа тул цаашид далд үндэсний системтэй бортоготой тарьцаар ойжуулах технологийг түлхүү нэвтрүүлэх шаардлагатай. Бортоготой тарьцаар ойжуулалт хийх нь хөрс гэсэхээс эхлэн хөлдөх хүртэлх хугацаанд тарилт хийх, тарилтын дараах стрессийг даван туулах боломжийг олгох давуу талтайг дурдахыг хүсэж байна.
Танд их баярлалаа.
