Ойжуулагч инженер, Доктор(Ph.D), профессор Д.Энэбиш: Ойжуулалтын ажилд шинжлэх ухаанчаар хандъя

Манай оронд ойжуулалтын ажлыг 1980-оноос эхэлж шинэс, нарсны 2-3 настай тарьц суулгах замаар гүйцэтгэж ирлээ. 2020 он хүртэлх 40 жилийн хугацаанд 221,8 мянган га талбайд ойжуулалтын ажил хийж хагас тэрбум мод тарьжээ. Гэвч ургах орчны нөхцөл сайтай цөөн хэдэн газрыг эс тооцвол үр дүн нь туйлын чамлалттай байгаа. Тийм болохоор ойжуулалтын ажилд шинжлэх ухаанч хандлагад тулгуурласан эргэлтийн шинжтэй бодлого шаардлагатай байна.

Удаан өсөлттэй, амьдрах орчны өндөр шаардлагатай шилмүүст модны тарьцыг хээржсэн, хуурайшилт ихтэй, малын нөлөөнд өртөмтгий талбайд суулгаад гуравхан жил арчилсан нэр зүүгээд орхино гэдэг бол зүгээр л гарзанд нь гаргаж байгаа хэрэг.

Тэгвэл ойн шинжлэх ухаанд пионер үүлдэр, хөөгч мод гэж нэрлэгддэг мод сөөгүүдийг ойжуулалтад ашиглах, ойн үүлдэр солигдох процессыг зориудаар явуулах асуудлыг авч үзэх шаардлага гарч байна.

Ойгүй нүцгэн талбайд зохицон ургаж ойн нөхцөлийг анхлан бий болгож чадах навчит модыг пионер үүлдэр хэмээн нэрлэдэг. Манай орны ойн голлох пионер үүлдрүүд бол хус, улиангар юм.

Миний явуулсан судалгаагаар хус модны 1,5-2 настай тарьцны өндөр 30-40 см хүрч байгаа бөгөөд халуун хүйтэн, хуурайшилтыг маш сайн тэсвэрлэж, үндэс нь бэхжиж байна. Ойжуулалтад суулгасан хус модны тарьцын өсөлт жилд 30-50 см хүрч, малд идэгдсэн ч үндэснээсээ сэргэж ургах боломж өндөртэй байдаг байна. Тэрчлэн уур амьсгалын  өөрчлөлтийг сааруулах, ойн хөрс үүсэхэд онцгой нөлөөтэй.

Пионер үүлдрээр ойжуулах ажлыг онолын хувьд анхдагч ойжуулалт хэмээн нэрлэж болох юм. Пионер үүлдрийн навчит модод ургаж томрохын хэрээр нүцгэн газарт ойн орчин, нөхцөл бий болж үнэт үүлдрийн шилмүүст ой ургах тохиромжтой нөхцөл бүрддэг. Энэ үед шилмүүст модны тарьцаар хоёрдогч ойжуулалтыг явуулах шаардлагатай.

Энэхүү ойжуулалтын үр дүнд холимог ойн шинж төлөв бүрэлдэнэ. Холимог ой нь шилмүүст болон  навчит ойтой харьцуулахад олон талаар давуу байдаг. Хамгийн гол нь экологид үзүүлэх нөлөө, бүтээмж өндөртэй. Холимог ой температурын эрс өөрчлөлт, гал түймэрт нэрвэгдэх, өвчин хорлогчдод хөнөөгдөх, хүчтэй салхи шуурганд гэмтэх нь бага байна.

Сүүлийн үед хийгдсэн эрдэмтдийн судалгаа монгол орны ойн сангийн 80 шахам хувийг бүрдүүлдэг сибирь шинэс олон хоног үргэлжилсэн хэт халалтад фотосинтезийн чадвараа алдаж байгааг тогтоож, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөгөөр устаж алга болох аюул нүүрлэж байгааг анхааруулсан билээ. Сибирь шинэсийг уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөхцөлд авч үлдэх хамгийн боломжтой хувилбар нь холимог ой үүсгэх энэхүү арга юм. Хус мод маш хурдан ургаж 30-40 жилд өсөлтийнхөө дээд хэмжээнд хүрдэг онцлогтой. Сүүлийн жилүүдэд ойн химийн үйлдвэр, мебель, шүдэнз, савх зэрэгт навчит үүлдрийн модны хэрэгцээ үндсэн үүлдрүүдээс дутахгүй нэмэгдэж байна. Хус улиангаран ойгоос 80-90 жилийн хугацаанд шилмүүст ойгоос хоёр дахин илүү хэмжээний модлогийг ашиглах боломжтой.

Хус нь харьцангуй богино настай хөгширч эхлэх үеэсээ өмхөрч товарлаг чанараа алддаг тул нас гүйцмэгц нь ашиглах боломжтой. Шилмүүст модны өсөлт эрчимжих үед навчит модны насжилтын хугацаа дуусч үүлдэр солигддог. Иймд миний бие ойн нөхцөл нэгэнт
алдагдаж хээршсэн талбай, төдийгүй өмнө нь ой ургаж байгаагүй талбайд пионер үүлдрээр эхэлж ойжуулалт хийе гэсэн саналыг дэвшүүлж байна. Үндсэн үүлдрийн модны амьдрах чадвар буурах үед пионер үүлдрийн модны амьдрах чадвар дээшилдэг байгалийн зүй тогтол бас бий. Үүнийг ч эрдэмтдийн судалгааны ажлууд батлаад байгаа юм. Тэгэхээр шинэс мод эрсдэлд орох нөхцөлд түүнийг аврах байгалийн өгөгдөл нь хус улиангар байх бүрэн боломжтой.

Энэхүү саналаа баталгаажуулахын тулд БНСУ-д хийгдсэн ойжуулалтын ажлын туршлагыг товч дурдлаа.

1960-аад онд цэргийн эргэлтээр төрийн эрхэнд гарсан өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч Пак Жөн Хэй Японы колончлогчдод цөлмүүлж, Солонгосын дайнд нүцгэрсэн ойгоо нөхөн сэргээх ажлыг дөрвөн 10 жилийн төлөвлөгөөтэйгөөр зохион байгуулжээ.

1960-1970 он. Ойжуулалтын эхний 10 жилийн ажил 1960-1970 онд явагдаж нүцгэрсэн талбайг түргэн ургалттай пионер үүлдэрийн навчит модоор сэргээх ажлыг нэн тэргүүн хэрэгжүүлжээ. Зургаан жилийн хугацаанд нэг сая га талбайг ойжуулж 2 тэрбум навчит мод тарьсан байна.

1970-1980 онд хэрэгжүүлсэн хоёрдугаар 10 жилийн төлөвлөгөөгөөр ойн үүлдэр солигдох байгалийн хуулийг зохиомлоор явуулж навчит ойн дор шилмүүст мод тарьж ойн үндсэн үүлдрийг сэргээсэн байна.

1980-1990 онд хэрэгжүүлсэн 3 дахь 10 жилийн төлөвлөгөөгөөр шинээр бий болсон шилмүүст ойн товарлаг чанар, байгальд үзүүлэх нөлөөллийг дээшлүүлэх цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр ойн төлөв байдлыг унаган төрхөд нь бүрэн оруулжээ.

1990-2000 онд хэрэгжүүлсэн 4 дэх 10 жилийн төлөвлөгөөгөөр ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх эхлэлийг тавьж ойн салбарын өнөөгийн тогтолцоо бүрдсэн байна.